Η ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗ ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

«Όλοι ξέρουμε ότι η τέχνη δεν είναι αλήθεια, η τέχνη είναι ένα ψέμα που μας κάνει να συνειδητοποιήσουμε την αλήθεια» Pablo Picasso

Οι Έλληνες πίστευαν ότι η ουσία της τέχνης βρίσκεται στη μίμηση˙ ότι η τέχνη, σαν τον καθρέπτη, θα πρέπει να αντικατοπτρίζει τον εξωτερικό κόσμο. Σ’ αυτού του είδους τη φιλοσοφία, που επηρέασε ολόκληρο το δυτικό πολιτισμό, βασίζονται η ρεαλιστική τέχνη και το ρεαλιστικό μυθιστόρημα.

Η άλλη άποψη λέει ότι η τέχνη είναι δημιουργία. Σ’ αυτή τη φιλοσοφία, ο νους, αντί να είναι καθρέπτης που αντανακλά τον εξωτερικό κόσμο, γίνεται πηγή φωτός. Μια δημιουργική δύναμη, που προβάλλει την εσωτερική ζωή και υπερβαίνει τα όρια του αισθητού κόσμου. Σ’ αυτή τη φιλοσοφία βασίζονται η λογοτεχνία φαντασίας με όλες τις υποδιαιρέσεις της και η μη αντιπροσωπευτική τέχνη.

Αν η πρώτη άποψη, της τέχνης ως μίμηση, έχει την πηγή της στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία, η δεύτερη, της τέχνης ως δημιουργία, έχει την πηγή της στη Βίβλο. Οι δύο φιλοσοφίες αντιπροσωπεύουν δύο διαφορετικές κοσμοθεωρίες. Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι ο κόσμος φτιάχτηκε από κάτι που προϋπήρχε. Η χριστιανοϊουδαϊκή φιλοσοφία, βασιζόμενη στη βιβλική αποκάλυψη, διδάσκει ότι ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο από το τίποτα. Περαιτέρω, η απαγόρευση του Θεού στην τέταρτη εντολή για κατασκευή ομοιωμάτων του πραγματικού κόσμου, οδήγησε στην ανάπτυξη και καλλιέργεια την μη αντιπροσωπευτικής τέχνης, όπως βλέπουμε στα περίπλοκα σχέδια της Μέσης Ανατολής, και της φανταστικής λογοτεχνίας, της οποίας η αλήθεια βρίσκεται στο νόημα και όχι στα γεγονότα.

Όσο φανταστικό κι αν είναι αυτό που θα δημιουργήσει ο καλλιτέχνης ή ο συγγραφέας φαντασίας, στην ουσία, αυτό που κάνει είναι να ανακατατάξει ένα ήδη υπάρχων υλικό. Μόνο ο Θεός μπορεί να δημιουργήσει από το τίποτα. Ο άνθρωπος μπορεί να μιμηθεί τον Θεό και να δημιουργήσει κάτι «καινούργιο», αλλά θα το δημιουργήσει από υπαρκτά υλικά. Μ’ αυτό τον τρόπο, ο δημιουργικός καλλιτέχνης είναι δεμένος με την πραγματικότητα, που συχνά υπερβαίνει και την καλύτερη φαντασία.

Η φανταστική λογοτεχνία είναι από τις παλαιότερες λογοτεχνικές μορφές. Ξεκινώντας από την Οδύσσεια και το Έπος του Γιλγαμές, τους μύθους του Αισώπου και τη Θεία Κωμωδία, ως τον Χριστιανό Αποδημητή και τον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών, καλύπτει μια περίοδο χιλιετιών. Ο Χριστός πάντα δίδασκε με ιστορίες και ο Θεός πολύ συχνά μιλούσε στους προφήτες Του με παραβολές, χρησιμοποιώντας τες ως απεικόνιση των αληθειών που ήθελε να μεταδώσει. Βλέπουμε, για παράδειγμα, στο βιβλίο του Ιεζεκιήλ τον Θεό να φέρνει τον προφήτη σε μια κοιλάδα γεμάτη με ξερά κόκαλα για να του δώσει μια εικόνα των συναισθημάτων του λαού, που έλεγε ότι έχουν χαθεί και αφανιστεί χωρίς ελπίδα. Έχουμε άπειρα τέτοια παραδείγματα στην Παλαιά Διαθήκη, αλλά και στην Καινή. Όταν κάποιος ρώτησε τον Χριστό, «και ποιος είναι ο πλησίον μου;» ο Κύριος δεν κάθισε να του αναπτύξει κάποια θεωρία για το ποιος είναι ο πλησίον, αλλά του είπε μια ιστορία. Ο λόγος είναι απλός. Ο άνθρωπος θυμάται την εικόνα ή αυτό που του δημιουργεί εικόνες στο μυαλό, όπως μια ιστορία, αλλά πολύ δύσκολα θυμάται αυτό που είναι αφηρημένο, όπως μια θεωρία. Το παιδί που ακούει το παραμύθι Η Ωραία και το Τέρας, μαθαίνει ότι κάτι πρέπει να αγαπηθεί πριν αυτό γίνει αξιαγάπητο, ότι η πραγματική αγάπη βλέπει πέρα από την επιφάνεια. Στη Σταχτοπούτα μαθαίνει ότι η ταπείνωση προπορεύεται της δόξης, όπως λέει και η Βίβλος. Είναι αμφίβολο αν το παιδί θα μάθαινε αυτές τις αλήθειες με το να του αναπτύξουμε απλά τις θεωρίες περί αγάπης και ταπείνωσης. Εκτός αυτού, το παιδί πάντα ταυτίζεται με τον ήρωα ή την ηρωίδα, κι αν οι ήρωες αυτοί είναι καλοί θέλει να γίνει σαν κι αυτούς. Η εσωτερική και εξωτερική πάλη των ηρώων αποτυπώνουν ήθος στην ψυχή του παιδιού.

 Οι πρώτοι χριστιανοί αντιμετώπισαν τις μυθολογίες των λαών ως φανταστικές ιστορίες και ως τέτοιες τις δίδασκαν. Επειδή, ο μύθος που παρουσιάζεται ως μύθος δεν βλάπτει κανέναν και έχει πάντα να μεταδώσει κάποια αλήθεια. Το πρόβλημα είναι όταν ένας μύθος παρουσιάζεται ως αλήθεια, ή όταν ρεαλιστικές ιστορίες μεταδίδουν μη ρεαλιστικά μηνύματα.

 Πολλοί σοβαροί χριστιανοί συγγραφείς έχουν ασχοληθεί με τη φανταστική λογοτεχνία, επειδή κανένα άλλο είδος μυθιστορήματος δεν μπορεί να μεταδώσει καλύτερα τον πνευματικό πόλεμο και τις εσωτερικές συγκρούσεις της ψυχής του ανθρώπου. Στο βιβλίο του Tolkien Τα Παιδιά του Χούριν, ο Μόργκοθ, που αντιπροσωπεύει τη δύναμη του κακού στα βιβλία του Tolkien, αιχμαλώτισε τον άρχοντα Χούριν -που τον αψήφησε και δεν υποτάχτηκε σ’ αυτόν- και τον καθήλωσε σ’ ένα πέτρινο κάθισμα, απ’ όπου δεν μπορούσε να φύγει. Όλα τα χρόνια που ο Χούριν ήταν εκεί καθηλωμένος, ο Μόργκοθ τού είχε δώσει την όραση να βλέπει μακριά και να παρατηρεί τα δεινά των παιδιών του, γιατί είχε καταραστεί όλη του την οικογένεια. Ο γιος του ήταν εννιά χρονών όταν εκείνος έφυγε και η κόρη του αγέννητη ακόμα. Μόνο όταν και τα δυο παιδιά του ήταν πια νεκρά μετά από πολλά βάσανα και ταλαιπωρίες, ο Μόργκοθ άφησε ελεύθερο τον Χούριν. Εκείνος τράβηξε για τον τάφο των παιδιών του, και εκεί είδε μια κουρελιασμένη φιγούρα που πήρε για ζητιάνα και ήταν η γυναίκα του, η αρχόντισσα Μόργουεν, κάποτε ψηλή και όμορφη σαν ξωτικό, κι εκεί πέθανε στην αγκαλιά του και ο Χούριν έμεινε μόνος.

Τώρα, στην πραγματική ζωή δεν συμβαίνει να είμαστε καθηλωμένοι σε πέτρινο κάθισμα απ’ όπου αδυνατούμε να φύγουμε και απ’ όπου είμαστε αναγκασμένοι να βλέπουμε την καταστροφή των παιδιών μας και όσων αγαπάμε. Συμβαίνει όμως να βλέπουμε ανθρώπους καθηλωμένους σε μια πραγματικότητα από την οποία δεν μπορούν να ξεφύγουν, να είναι ψυχολογικά δεμένοι σε μια κατάσταση απ’ όπου είναι αδύνατον να δραπετεύσουν και να είναι αναγκασμένοι να βλέπουν την καριέρα τους, τα όνειρά τους και τα ταλέντα τους να πεθαίνουν και να μην μπορούν να κάνουν τίποτε γι’ αυτό. Είναι σκληρό για ένα γονιό να κλαίει στον τάφο των παιδιών του, αλλά πόσοι άνθρωποι δεν έχουν κλάψει πάνω από «τάφους» στη ζωή τους, επειδή πολλά πράγματα που αγάπησαν αναγκάστηκαν να τα θάψουν.

 Έτσι, ο συγγραφέας φανταστικής λογοτεχνίας, αντί να πάρει τα στοιχεία του από εξωτερικές πηγές, από τον κόσμο που τον περιβάλλει, όπως κάνει ο συγγραφέας ρεαλιστικής λογοτεχνίας, ο συγγραφέας φαντασίας αφουγκράζεται την ανθρώπινη ψυχή και προσπαθεί μέσα από σύμβολα και μεταφορές να υφάνει τον κόσμο και τους χαρακτήρες που θα απεικονίσουν τις αλήθειες που θέλει να μεταδώσει. Σίγουρα, υπάρχουν και κακά μυθιστορήματα φαντασίας. Πολλά από τα βιβλία ξίφους και μαγείας ανήκουν σ’ αυτή την κατηγορία. Ιστορίες όπου ο νεαρός ήρωας με το σπαθί στο χέρι πετσοκόβει κεφάλια και βιάζει αθώες παρθένες, δεν είναι παρά αρσενικές φαντασιώσεις, που δεν ωφελούν ούτε τον συγγραφέα ούτε τον αναγνώστη.

 Μερικοί, προφανώς από άγνοια, θεωρούν τη φανταστική λογοτεχνία παραμύθι. Όμως, ενώ το παραμύθι ανήκει πάντα στο χώρο της φαντασίας, το φανταστικό μυθιστόρημα δεν ανήκει στο χώρο των παραμυθιών. Με άλλα λόγια, το φανταστικό μυθιστόρημα δεν είναι παραμύθι. Τα παραμύθια λαβαίνουν χώρα στον πραγματικό κόσμο, σε μια χώρα μακρινή, ή μια φορά κι έναν καιρό, αλλά πάντα στον κόσμο μας. Αντίθετα, το φανταστικό μυθιστόρημα είναι μία ρεαλιστική ιστορία ενός άλλου κόσμου, μιας άλλης διάστασης, ενός σύμπαντος δημιουργημένου από τον συγγραφέα.

Η ιστορία που λαβαίνει χώρα σ’ έναν δευτερεύοντα ή παράλληλο κόσμο ονομάζεται Υψηλή Φαντασία (High Fantasy). Οι ιστορίες αυτού του τύπου προβάλλουν ένα μεγαλειώδες σύμπαν και ακολουθούν την αρχαία φόρμουλα της επικής διήγησης, που εμπεριέχει ένα ταξίδι και μια αναζήτηση. Το δημιουργημένο αυτό σύμπαν έχει τους δικούς του κανόνες και τους δικούς του φυσικούς νόμους, γι’ αυτό και η μαγεία δεν συζητιέται επειδή αποτελεί μέρος της καθημερινής ζωής. Όμως στο φανταστικό μυθιστόρημα η κολοκύθα παραμένει κολοκύθα και δεν μετατρέπεται ποτέ σε άμαξα, όπως συμβαίνει στα παραμύθια. Οι φυσικοί νόμοι που διέπουν το φανταστικό σύμπαν μπορεί να είναι διαφορετικοί από τους δικούς μας, αλλά έχουν μια λογική. Η Μέση Γη, για παράδειγμα, είναι ένα σύμπαν που δημιούργησε ο Tolkien, και η Narnia, ένα σύμπαν που δημιούργησε ο C.S. Lewis. Είναι εναλλακτικοί κόσμοι με τους δικούς τους κανόνες, τις δικές τους ιστορίες, τους δικούς τους θρύλους.

 Η μάχη μεταξύ καλού και κακού είναι βασικό στοιχείο σ’ αυτές τις ιστορίες και το καθήκον του ήρωα μπορεί να είναι τόσο μεγαλειώδες, όσο το να σώσει τον κόσμο από τον εχθρό. Σ’ αυτές τις ιστορίες οι γραμμές ηθικής μεταξύ καλού και κακού είναι καθαρές και απόλυτες και δεν υπάρχει απολύτως καμιά σύγχυση ως προς το ποιο είναι ποιο. Παραδείγματα αυτού του τύπου ιστοριών, για να αναφέρω μόνο ελάχιστα, είναι:

Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών, Τα Παιδιά του Χούριν, Το Χόμπιτ, Το Σιλμαρίλιον (J.R.R. Tolkien)

Τα Χρονικά της Νάρνια (C.S. Lewis)

Flatland: A Romance of Many Dimensions (Edwin A. Abbot)

Η Κόρη του Βασιλιά της Χώρας των Ξωτικών (Lord Dunsany)

The Faerie Queene (Edmund Spencer)

Αλλά επίσης:

At the Back of the North Wind (George MacDonald)

A Wrinkle in Time (Madeleine L’Engle)

Ο Τελευταίος Μονόκερως (PeterS. Beagle)

Elric of Melnibone (Michael Moorcock)

Out of the Silent Planet, Perelandra (C.S. Lewis)

Τα Ταξίδια του Γκιούλιβερ –σάτιρα (Jonathan Swift)

 Ο μαγικός ρεαλισμός και η αλληγορία είναι επίσης υποδιαιρέσεις της φανταστικής λογοτεχνίας. Βιβλία όπως Εκατό Χρόνια Μοναξιά του Gabriel Garcia Marquez και The Pilgrim’s Progress -Ο Χριστιανός Αποδημητής- του John Bunyan ανήκουν σ’ αυτές τις κατηγορίες. Κι ας μην ξεχνάμε ότι αριστουργήματα όπως Η Θεία Κωμωδία του Δάντη, ή το Ταξίδι στο Κέντρο της Γης, του Ιουλίου Βερν ανήκουν επίσης στο χώρο του φανταστικού.

 Στην ποίηση βλέπουμε να χρησιμοποιούνται συχνά μεταφορές που εκφράζουν βαθύτερες έννοιες. Μερικά κορυφαία παραδείγματα βλέπουμε στα έργα του T.S. Eliot, του Edgar Alan Poe και του John Milton, για να αναφέρω μόνο τρεις. Ας θυμηθούμε επίσης την Ιθάκη του Κωνσταντίνου Καβάφη, όπου μέσα από το ταξίδι προς την Ιθάκη, ο ποιητής προσπαθεί να μας μεταδώσει τις πραγματικές αξίες του ταξιδιού της ανθρώπινης ζωής.

 Παρόλα τα φανταστικά της στοιχεία, η καλλιτεχνική φαντασία είναι ένα παράθυρο στην πραγματικότητα. Πολλά από τα στοιχεία που συναντάμε στην τέχνη είναι ένα ψέμα: παράξενοι κόσμοι, ζώα που μιλούν, άνθρωποι φτιαγμένοι από πέτρα, συναισθήματα που εκφράζονται μέσα από μουσικούς ήχους, τοπία φτιαγμένα από μπογιά. Όμως δεν καλούμαστε να δούμε απλά τα στοιχεία αυτά καθαυτά, αλλά να δούμε μέσα από αυτά, την πραγματικότητα του δικού μας κόσμου. Η μουσική, η τέχνη, η λογοτεχνία, είναι ένας φακός μέσα από τα οποία αντιλαμβανόμαστε την πραγματικότητα.

Θα ήταν λάθος να σκεφτούμε ότι η λογοτεχνία και η τέχνη που δεν είναι ρεαλιστικά και δεν μιμούνται την πραγματικότητα, είναι ξένα προς την ανθρώπινη εμπειρία. Από την άλλη, είναι αλήθεια ότι συχνά, η ρεαλιστική τέχνη και λογοτεχνία έχουν ελάχιστη σχέση με την πραγματική ανθρώπινη εμπειρία. Όταν, για παράδειγμα, ένα ρεαλιστικό μυθιστόρημα απεικονίζει έναν κόσμο κακό, ο αναγνώστης, εκλαμβάνοντάς το ως πραγματικότητα, μπορεί ν’ αρχίσει να πιστεύει ότι ο κόσμος πράγματι είναι έτσι, κι αυτό να επηρεάσει τη συμπεριφορά του προς τους άλλους και τη διάθεσή του προς τη ζωή.

 Η λογοτεχνία και ιδιαίτερα η φανταστική λογοτεχνία, συχνά κατηγορούνται ότι χρησιμοποιούνται ως τρόπος δραπέτευσης από την πραγματικότητα. Εκτός αν κάποιος πάει στα άκρα, ώστε να ξεχνάει τις υποχρεώσεις του στον πραγματικό κόσμο, το να προσπαθεί να ξεφύγει για λίγο από τον υλιστικό κόσμο στον οποίο ζούμε, δεν μπορεί παρά να είναι ωφέλιμο. Η καλλιέργεια του νου και της αισθητικής, δεν έρχονται από μόνα τους. Είναι αξίες που απαιτούν προσπάθεια από μέρους του ατόμου και είναι κάτι που το οφείλει στον εαυτό του και στην κοινωνία στην οποία ζει. Είναι εντυπωσιακό ότι, παρόλο το κατηγορητήριο προς τη φανταστική λογοτεχνία, οι ταινίες που επηρέασαν περισσότερο το κοινό τις τελευταίες δεκαετίες είναι Ο Πόλεμος των Άστρων (επιστημονική φαντασία) και Ο Μάγος του Οζ (φαντασία). Η «δραπέτευση» γίνεται μία θύρα στην πραγματικότητα και μέσα από τα σύμβολα, ο άνθρωπος αποκτά μια καθαρή εικόνα της κατάστασής του και του κόσμου γύρω του. Εξάλλου, η «δραπέτευση» συμβαίνει ακόμα κι όταν διαβάζουμε ιστορία ή επιστήμες, επειδή ξεφεύγουμε από το άμεσο περιβάλλον μας και μεταφερόμαστε σ’ αυτό του βιβλίου. Είναι ανάγκη να ξεφεύγουμε. Το ερώτημα είναι: σε τι ξεφεύγουμε.

Της Έλενας Τίγκα

Βιβλιογραφία

Farley, Donna. Strangers on the Border Between Two Strange Lands. http://www.christian-fandom.org/ess-strangers.html, accessed 13 January 2015.

Ryken, Leland. (1989). The Liberated Imagination. Thinking Christianity About the Arts. Wheaton, Illinois: Harold Shaw Publishers.

Veith, Gene Edward, Jr. Good Fantasy & Bad Fantasy. Christian Research Institute, http://www.equip.org

Veith, Gene Edward, Jr. (1990). Reading Between the Lines. A Christian Guide to Literature. Wheaton Illinois: Crossway Books.