Προς Υπεράσπιση της Φανταστικής Λογοτεχνίας

 

«Όταν εξετάζω τον εαυτό μου και τις μεθόδους σκέψης μου, καταλήγω στο συμπέρασμα ότι το χάρισμα της φαντασίας υπήρξε για μένα πιο σημαντικό απ’ οποιοδήποτε ταλέντο για αφηρημένη, θετική σκέψη»

Albert Einstein

Δεν ξέρω τι έχουν οι άνθρωποι κατά της φαντασίας, και κατά συνέπεια, κατά της φανταστικής λογοτεχνίας, όμως χωρίς αυτή την ικανότητα με την οποία ο Θεός έχει προικίσει τον άνθρωπο, θα ζούσαμε ακόμα σε σπήλαια και θα πολεμούσαμε με ρόπαλα. Ο άνθρωπος, για να δημιουργήσει κάτι καινούργιο που θα τον βοηθήσει να προχωρήσει ένα βήμα μπροστά στην καλυτέρευση της ζωής του, θα πρέπει πρώτα να το φανταστεί –δηλαδή, να το σκεφτεί και να προσθέσει σ’ αυτό μια εικόνα. Το καλύτερο παράδειγμα είναι ο Ίδιος ο Θεός, ο Οποίος δημιούργησε το σύμπαν από το τίποτα. Δεν το αντέγραψε από κάποια προϋπάρχουσα πραγματικότητα, αλλά γεννήθηκε αρχικά στη σκέψη Του, δηλαδή στη φαντασία Του. Το τι διαδικασία ακολούθησε, δεν έχει και τόσο μεγάλη σημασία. Το σημαντικό είναι ότι δημιούργησε ένα σύμπαν μέσα στο οποίο συμπεριέλαβε όλη την επιστήμη που γνωρίζουμε, κι αυτή που ακόμα δεν γνωρίζουμε. Στην ουσία, ο άνθρωπος απλά ανακαλύπτει από το ήδη υπάρχων υλικό. Μόνον ο Θεός δημιουργεί από το τίποτα.

Όμως ακόμα κι έτσι, ο άνθρωπος, για να ανακαλύψει κάτι, θα πρέπει πρώτα να το φανταστεί. Επιστημονικές θεωρίες έχουν διατυπωθεί πολύ πριν κάποιος καταφέρει να τις αποδείξει. Γι’ αυτό ο Αϊνστάιν είπε, «Η φαντασία είναι πιο σημαντική από τη γνώση. Επειδή η γνώση περιορίζεται σε όλα αυτά που τώρα ξέρουμε και καταλαβαίνουμε, ενώ η φαντασία αγκαλιάζει τον κόσμο ολόκληρο, και όλα όσα θα υπάρξουν ποτέ για να γνωρίσουμε και να καταλάβουμε». Είναι αδύνατον να εφεύρεις κάτι, αν πρώτα δεν έχεις στο μυαλό σου μια εικόνα γι’ αυτό. Βρίσκω, λοιπόν, ότι η περιφρόνηση και περιθωριοποίηση της φαντασίας δεν έχει καμιά λογική βάση, καμιά δικαιολογία ύπαρξης πέρα από την άγνοια.

Στο ρεαλιστικό μυθιστόρημα, οι συγγραφείς παίρνουν μια εμπειρία και προσπαθούν να την αναπλάσουν με λέξεις –δηλαδή, χρησιμοποιούν λέξεις για να αναδημιουργήσουν την πραγματικότητα της εμπειρίας. Στη φαντασία, οι συγγραφείς παίρνουν την ίδια εμπειρία και απ’ αυτή δημιουργούν έναν εντελώς καινούργιο κόσμο, ένα καινούργιο σύμπαν. Διοχετεύουν όλα τα συναισθήματα και τις εμπειρίες της ζωής στο σχηματισμό αυτού του αλλότριου κόσμου, που δεν είναι τίποτε περισσότερο και τίποτε λιγότερο από την ενσάρκωση αυτών που έχουν ζήσει. Έτσι, μετατρέπουν τη μοναξιά σε μια απέραντη έρημο, τον συναισθηματικό πόνο και βασανισμό σε εμπειρικό πόνο και βασανισμό. Η εμπειρία της απομόνωσης και του εγκλεισμού γίνονται μια φυλακή κι αυτοί οι ίδιοι οι βασιλείς που, απογυμνωμένοι από την εξουσία τους, σαπίζουν σ’ εκείνη την υπόγεια τρύπα, όπου είναι ζωντανοί αλλά νεκροί. Οτιδήποτε αγαπούν και οτιδήποτε εκτιμούν γίνονται στοιχεία του καινούργιου τους κόσμου.  Έτσι, την πραγματικότητα και την αλήθεια, τα βρίσκουμε στο νόημα της φανταστικής ιστορίας όχι στα γεγονότα αυτά καθ’ εαυτά, όπως έχω ξαναπεί.

Κάπως έτσι, πιστεύω, όλοι οι συγγραφείς του φανταστικού βλέπουν και γράφουν τις ιστορίες τους. Οι φανταστικοί τους κόσμοι είναι μέρος του εαυτού τους. Βγαίνουν από την ψυχή τους και δεν είναι απλά φαντασιώσεις που βγαίνουν από το κεφάλι τους. Με ό,τι κι αν έχουν παλέψει στη ζωή τους, οι πρωταγωνιστές τους θα περνάνε από παρόμοιες εμπειρίες. Αν ένα μέρος του εαυτού τους έχει προσπαθήσει να τους ενθαρρύνει και να τους εμπνεύσει μέσα την πάλη τους, θα υπάρξει ένας φίλος, μέντορας, σοφός, που θα ενθαρρύνει τον πρωταγωνιστή τους και θα τον βοηθήσει να δει τη φωτεινή πλευρά, να συνεχίσει, να επιμείνει παρά τον εσωτερικό του αγώνα.

Κι όπως σ’ ένα ρεαλιστικό μυθιστόρημα οι συγγραφείς προσθέτουν στοιχεία που δεν είναι άμεσες, προσωπικές εμπειρίες τους, αλλά προέρχονται απ’ αυτά που έχουν δει και ακούσει, το ίδιο κάνουν και οι συγγραφείς του φανταστικού. Θα υπάρξουν πάντα στοιχεία που δεν θα προέρχονται από προσωπική εμπειρία, αλλά καθώς τα επεξεργαζόμαστε γίνονται δικά μας επειδή προέρχονται από αυτό που είναι κοινό στην ανθρωπότητα.

Ένα σοβαρό φανταστικό μυθιστόρημα απαιτεί συνήθως πολύ έρευνα για να γραφτεί. Κι αυτό επειδή δεν είναι παραμύθι και το σύμπαν που θα δημιουργήσεις πρέπει να έχει κάποιο λογικό ειρμό. Θα απαιτηθεί ίσως να μελετήσεις επιστημονικές θεωρίες εξαιρετικά δύσκολες στην κατανόησή τους και να κάνεις υπολογισμούς που ποτέ δεν είχες ονειρευτεί ότι θα αναγκαζόσουν να κάνεις. Κι επειδή δημιουργούνται άπειροι συνειρμοί, πρέπει να μπορείς να τους ακολουθήσεις όλους στη φυσική τους απόληξη, για να μην υπάρχουν ανακρίβειες. Αυτός είναι και ο λόγος που οι έμπειροι συγγραφείς συνιστούν να μην ξεκινάς ποτέ τη συγγραφική σου καριέρα με το φανταστικό μυθιστόρημα, το οποίο θεωρείται εξαιρετικά δύσκολο είδος. Πολλοί από μας βέβαια κάναμε ακριβώς αυτό, και είναι σαν να πέφτεις στη θάλασσα καταμεσής του πελάγους και να πρέπει να βγεις σε κάποια ξηρά, ενώ δεν έμαθες ποτέ να κολυμπάς. Οπότε, ή θα βγεις στην ξηρά έχοντας μάθει να κολυμπάς, ή θα πνιγείς, δηλαδή θα τα παρατήσεις.

«Η φαντασία είναι το μάτι της ψυχής», είπε ο Γάλλος δοκιμιογράφος και ηθικολόγος Joseph Joubert (1754-1824). Μια ιστορία φαντασίας είναι στην πραγματικότητα ένα έργο τέχνης. Ο συγγραφέας δημιουργεί κάτι πραγματικό –το φανταστικό του κόσμο και χαρακτήρες και καταστάσεις— από κάτι αφηρημένο –τις αφηρημένες έννοιες των πραγματικών του εμπειριών. Και όπως ένα έργο τέχνης αποκαλύπτει πολλά για τον καλλιτέχνη, έτσι και μια ιστορία φαντασίας αποκαλύπτει πολλά για τον συγγραφέα, αν ο αναγνώστης ξέρει πώς να το διαβάσει. Φυσικά, υπάρχουν και άψυχες ιστορίες εκεί έξω. Ιστορίες που έχουν δημιουργεί ακολουθώντας μια ορισμένη φόρμουλα. Κι αυτές, επίσης μιλάνε για τον δημιουργό τους. Επειδή, αν το βάθος στη φαντασία μιλάει για τον καλλιτέχνη, το ίδιο κάνει και η έλλειψή του. Ο μόνος τρόπος για να μάθουμε να ξεχωρίζουμε την ποιότητα ενός βιβλίου είναι να μάθουμε να διαβάζουμε.

Και θα κλείσω με μια αναφορά στην Jane Stanton Hitchcock. «Το κλειδί στη ζωή είναι η φαντασία. Αν δεν το έχεις αυτό, ό,τι και να έχεις, είναι χωρίς νόημα. Αν όντως έχεις φαντασία… μπορείς και με άχυρα να κάνεις γιορτή». Και όπως είπε ο Αϊνστάιν, «Η λογική θα σε πάει από το Α στο Β. Η φαντασία θα σε πάει παντού».

Ταξιδέψτε!

 

Της Έλενας Τίγκα